Full resolution (JPEG) - On this page / på denna sida - Sidor ...
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
Below is the raw OCR text
from the above scanned image.
Do you see an error? Proofread the page now!
Här nedan syns maskintolkade texten från faksimilbilden ovan.
Ser du något fel? Korrekturläs sidan nu!
This page has never been proofread. / Denna sida har aldrig korrekturlästs.
Fedraeimen.
Pris for Fjerdungaaret Kr. 1.10
med Porto og alt. Betaling fyreaat·
Gii Wlail aai dei uorslie Folket
Lysingar kostar 10 Øie Petitlitra,
og daa etter Maateii fyr større- Volstavar.
No. 38.
»-—-.––«––-«–.-«—.-«.—-—.-—–«M«—«-V.x«» »· .«— V» »«« . »»«««»«»
Um acf tenkja.
Me hev eit Ord, som heiter »Logikk»· Det
vert umskrivet med Tenkjelsera, Tenkjekutist, Prov-
foringsknnst o. dl.; som Vitenskap er Logikkeit
Leeta um dei aalmenne Tankelogjer, vert det sagt.
Men —— Umskrifter av slike Kunstord vert Eiti
sjeldaii klok av. Ein maa helst kjenna sjolve
Tingen. Visst er det, at Ordet "Logikk" vert
meir brukt enn Logikken sjolv, so det jamt ser nt
til, at Folk kjenner betre til Namnet enn til
Tinge11. ·
Det synest rart, at det skulde tnrvast nokon ·
serskild «Kunst« elder Kunnskap til aa »tenkja«,
det er nokot, som me kann av sjoltde Naturen, det,
liksont me er fodde med den lKunsten aa sjaci.
Me treng altso ingen Lærdo111 til det, kunde Eiii
segja. Og finst det slik ein «Tenkjekunst",so maa
det anten pera berre ein Leik til Gaman for dei
Lærde elder og lyt det vera ein «Fantekunst«,ein
Prokuratorklokskap, Kunsten og gjera svart til kvitt
og Sanning til thn, elder Kunsten aa rengja
Ord og Tankar um, so Eiii seer dei til cm sengT
kva Ein vil, liksom daa Erasmns Montanus «lo-
gisk« sannprovad, at det var ein god Gjerning
aa drikka seg full.
Men naar Folk tenkjer so, so tek dei iMist.
Kunsten aa gjera svart til koitt heiter ikkje «Lo-
gikk,«, men «Sosistikk«, og Sofistikkeii hev Ingen-
ting med Logikken utan den vtre Hamen
ij paa den andre Sida er det likso galet
aa tru, at Logikken berre er Leil. Det er sannt
nok, at me alle kann »tenkja"; Tankelogjerne finst
i oss alle, og me brukar dei kvar Dini utan aa
vita av det, liksoiti me til kvar Dig og Stttnd
bruker Naturlogjerne utan aa leggjci Merke til det.
Det daglege Livet gjeld Emne nok til Uppoving av
eit «uaturlegt Vit", og Kultur-Utviklingi hevdes-
ntan fram gjenin Tiderne avsett i oss ei Mengd
av 11mg1«ip, som no gjev Tanken vaar Jnnhald.
Men der er likegasl ein stor Skilttcid paa denne
«naturlege« Tenkjing og paa den «vitenskapelege".
Det er paa Lag med det som du vil tenkjii deg
ein Spilemann Hiin kann hava lært seg sjolv
upp, og han kann spila veent; men det er «villt«.
Der er aldri den rette Svingen paa det, aldri
den rette fine og fulle Laaten Men so snart du
hohrer ein, som hev lært Kunsten, so hohrer du
strakst, at det er eit annat Lag Den eine spilar
berre «etter Vitet«, utan aa kjeuna korkje Grun-
nar elder Reglar; den andre —— han veit
Maaten.
. Me «tenkjer» alle, men me tenkjer for det
meste "villt". Me tenkjer so, som me synest det
kann «hova«, so, som det tvkkjest "rimelegt«, men
gjer oss ikkje Greida fyre, kva Reglar Tanken
vaar gjeng etter, og me kann altso ikkje pro17a,
um han gjeng rettleides elder raugleides» Til
Kvardags Brtik er daa dette godt nok og; sor der
vert Tanken rettleidd paa andre Piaatc1r. Verre
er det, naar me tenkjer «villt» i hogre Spurs-
Yosaurdag deri 18de«··Heptemlier 1880.
maal. Der hev me ikkje so mange ytre Ting, me
kann prova Tankarne vaare etter, og disor lyt dei
for det meste trivla seg fram paa eit Raam, av
di me ikkje er istand til aa prova Tankarne vaare
i seg sjolve. Ein ser daa gjerna etter, um dei
hover med det, som annat Folk tenkjer og met-
uerz for det vert daa mest det einaste, Ein hev
aa halda seg til. Finn Eirt so, at dei hover, so
at det, Eiit sjolv meiner, er paa Liig det same
som dei fleste andre meiner, so skeer Eiii seg til
Ro og trnr, at Eiii hev tenkt rett. Men finn
Ein, at Ein tenkjer reint ulikt dei andre, so vert
Eiit rædd, Ein hev tekje i Mist, og so "lempar"
Ein paa Tankarne sine, til Giii finn, at dei
«hover«.
Piiii den Maaten «greider« Eiti seg, og dei
fleste greider seg godt. Men den, som tenkjer
«logiskt«, tek det paa ein anuan Maate.
Hciii sinn fyrst og sremst ut dei Reglarne,
Tanken hans gjeitg etter· Og so protter han desse
Reglarne, um dei-er slik, at dei kann godkjennast.
Og sidan prover han alle sine Tankar etter dei,
Diia hev han nokot aa «halda seg til«, og kann
arbeida seg baade lenger og tryggare fram gjen-
om Tankeheimen enn den, som tenkjer «villt« og
altso ikkje sjolv kann styrci Tankarne sine.
Den, som tenkjer paa denne «logiske« Maa-
ten, og som paa den Vegen vil arbeida seg fram
til «Sanning« elder vera stod paa, at det han
tenkjer, ikkje er berre «Tankedraumar«, han maa
altso ikkje for det fyrste bry seg uin, kvat «an-
nat Folk« meiner; for det kunde godt vera galet;
helder ikkje maa han brh seg um, kva hair sjolv
kann svnast er «rimelegt«z for det er ikkje vist,
at hans eiget Skyn og Tykkje just ber piia rette
Leidi· Hciit maa berre bry seg nm ein einaste
Ting, og det er, um Tanken hans gjeng fram paa
den rette Maaten og byggjer paa dei rette«logiske
Grunnar«.
Logiske Grunnar er slike, som Tanken etter
sin eigen Natur og etter sine eigne Logjer maa
godkjenna, som han ikkje kann motsegja, so sannt
han vil vera seg sjolti. ’ Dett, som kunde tenkja
heilt ut logiskt, vilde altso tenkjci slik, at all sunn
og utviklad Mannstanke maatte bohgja seg for
det hait fann ut og godkjemm det som sannt.
For alle YJiamrstankar lyder i Grunnen dei
same Logjer.
At slike Logjets sinnst, det kann Ein lett koma
etter. Dit kann berre prova med deg sjolv, um
dn er god til aa tenkja deg ein ruud Firkant,
elder etn Ting, som er storre elder mindre enn
seg sjolv, elder ei Verkning, som er utan Orsak,
elder um du med all di Magt kann faa deg til
aa tru, at 2 —s— 2 er 5. Skulde Ein tenkja seg
slikt, maatte Tankett gjera Uppror ncot seg sjolv
elder gjera seg sjolv til Jnkjes; og det kann han
ikkje, um han vilde. Hcin er altso bundeit til
visse Grunnreglar, som han ikkje kann koma ifraa.
Eitt maa tru, at ein Firkant ikkje kann vera
rund, at kvar Ting maa vera lik seg sjolv, at
4. Aarg.
kvar Verkning maa hava ei« Orsak, at 2 —s— 2-
ikkje kann vertcr 5· Og hev Ein gjort seg det
klaart, so vil Ein hava ei Kjenning av, kva det
er Ein meiner med »«aalmenne Timke-Grunn-
logjer".
Det, ssom er heilt ut stemmande med desse
aalmenne Grnnnlogjer, kallar Eiir »Sanning«.
Og Eiii kallar det «objektiv« Sannitig, fordi det
gjeld for alle, fordi alle maa boygja seg for —
den. Den objektive elder aalmenne Sanning kann
Ein ikkje sjolvtykkjeleg »velja« elder «vraka«; objek-
tiv Sanning er det, sont alle maa godtaka, so
sannt som dei hev so mykje Vit, at dei forstend
det, og som Jngeti kann «fornegta", utan han
er galen.
Denne objektive elder vitenskapelege Samling
er det altso, den logiske Tenkjing skal hjelpa oss
til aa finna, og denne hogare logiske Teukjingi er
det, dei kallar Filosofi. Eiti hev hellest Brnk for
Logikketi i alle Tilfelle, der det gjeld um aa ut-
finna elder provleggja det Sanne i ei Sal, og
Ordet tyder altid det same: Tenkjing etter Tim-
kens eigne aalmenne Grunnreglar.
Deri, som no skulde tenkja fnllt ut logiskt,
maatte altso for det fyrste kjenna desse Grunn-
reglarne tilgagiis, og det’kann Eiti leera; men for
det andre maatte han hava Tiittken sin so vael
inntamd og so glong, at han aldri nokon Gong
gloymde aa fylgja dei elder leet seg skraeum el-
der lokka fraa aa fhlgja dei, um dei fo syntest
aa fora til reint andre Endemaal enn han sjolv
kunde ynskja Dette er det vandaste. Eiit kann
kasta sraa seg so inykje Ein vil avaremeiningar,
Fordomar og Ynskje, — og likevæl vil Eiii rett
som det er koma til aa blanda ymist av det Sla-
get i Tankegangen, og so faer Eiii strakst eit
Spraiig i Tankerekkjin ein Setniiix;, som er ko-
meu inn utan aa vera sannprovad, og som kan-
skje ikkje hotier ihop med Tankegangen hellest. Og
so vert det «ulogiskt«. Og seer Eiit ikkje desse
«Fyremeiningarne» sine inn paa andre Stader,
so fin Eitt dei med i sjoltte Grunnlaget, idet Eiii
byrjar med elder «gjeng ut israc1"; det hev. enno
ingen Tenkar kunnat byrja heilt «forutsetnings-
fritt’«. Det er paa den Maasten at her hev ko-
met upp so mange og ulike filosofiske Lærebyg-
ningar. Kvar Tenkjar hev sine Forutsetningar,
sine medfodde Hugdrag, sine fma Barndomen av
innsogne Tenkjemaatar, og kor glogg han enn kann
vera, so vil daa mest altid nokot av dette smetta
inn med, anten det no hev Grunn for seg elder
ikkje. Verst er det med slike »LlJteiningar« og
«Tykkjar«, som attaat er aalmenne Tidsmei-
ningar, elder slikt, som alt Folk i denne Tidi
trnr; for det vil Ein so lett finna er »sjolvsagt«,
so Ein tek det utan Proving elder iallfall leet det
faa verka med. Og Tenkjaren vil gjernci vera
so braad etter aa faa «Systemet» sitt ferdigt, at
han ikkje gjeng so til Botnen ialt som han skulde.
Naar me hev havt so mange logiske Tanke-
bygningar, so kjem det altso ikkje av, at Tankeii
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
