Full resolution (JPEG) - On this page / på denna sida - Sidor ...
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
Below is the raw OCR text
from the above scanned image.
Do you see an error? Proofread the page now!
Här nedan syns maskintolkade texten från faksimilbilden ovan.
Ser du något fel? Korrekturläs sidan nu!
This page has never been proofread. / Denna sida har aldrig korrekturlästs.
150
3edraheimeu.
lsde September 1880.
i seg sjølv skulde vera loglaus, men det kjeni av,
at det er so overlag vanskelegt for den einskilde
Mannen aa halda Taiikeit sin rein og«2»klaar —··»sor
ulogiske Tilsetningiir. Men i denne ITid hev dei
lært aa forstaa dette og arbeider sterkt ssor aa ko-
ma ut ifraa det. Og di klaarare Medvitet veri,
di gloggare vil Ein verta i so Magte, og di meir
logiskt og reint vil Ein koma til aa tenkja, —
alt um det daa kann koma til aa visa seg, at
Tanken ikkje naar so langt som dei fyrr meinte,
daa dei trudde dei kunde «ten·kja« seg igjenom
baade Himmel og Jord.
Me kann forstaa, kor vondt det maa vera aa
tenkja reint logiskt, berre me hugsar etter,kor sterk
— Kjenslit i oss er, og kor gjerna den vil blanda
seg inn i alle vaare Tankar. Hev ein Tenkjcir
paci Fyrehaand —» villt — gjort seg upp ei Dru,
som han daa er glad i, so vil han gjerna, at
Tanken skal s an nprova denne Triii, og dermed
vil han allstodt hava Hug til aa lata att Augo,
naar det-kjem nokot, som ber imot,« men vera
svært snar til aa vedtaka, naar det kjem nokot,
sont synest bem meds Dette gjeld for all Viten-
skap, men mest for Tankevitenskapen elder Filoso-
sien, som vaagar seg mest paii .Viddi. J dei
»reale« elder Naturvitenskaparne, der Eiii for
kvart Stig liksom kann spyrjci sjolve Naturen, unc
Eiii hev tenkt rett elder rangt, kann Eiii ikkje
letteleg tulla seg so reint hurt, alt um Eiii her .
ofta maa hjelper seg sram med Gisningar («Hypo-
thesar«), som kann vera ville nok, ogsom stundom
kann narra kritikklause Lærde langt inn i Dum-
meheimen.
Som sagt, Kjensla er sterk og vil lettforvilla
Tanken. Kjensla spyrr fyrst og sremst etter En-
demaalet, Resultatet, og nm det er som ho likar
det; Kjenslii vil hava «Svar« paii sine «tnsnnd
Spursinaal«, og dei Svari skal vera «gode«,upp-
lyftande, nppbyggjelege. Er Gndeik god, so er
alting godt, meiner Kjenslii» Det hevalle Dagcir
gjort Tanken or. Men no, daa Folk hev lært
aa sjaa det, so maa vcel Tanken verta stodare i
so Maate etterkvart.
Ein kann vist gjermi «segja, at Skilnaden
millom logisk Tenkjing og «vill« Tenkjing er den,
at den logiske Tenkjingi sphrr fyrst etter Vegeic,
er Vegen rett, maa han og forci til det rette
Endemaalet, men den ville Tenkjingi spyrr fyrst
etter Endemaalet: er Endemaalet godt, so er det
det same, nm Vegeii er galen. Difor er den lo-
giske Tanken vissare paa Sanningi, men den tilo-
giske vissare paa aa sinna det, som synest mest
hyggjelegt. For den ulogiske Tanken læt segi
Grunneu styra mest av Kjensla, brnkar Tanke-
grunnar og Kjenslegrunnar nm kvar andre, og
held den Vegeii for best, som fører mest endefram
til «Maalet«, — det Maalet, som er nppsett paii
Fyrehaandi. Men den, som tenkjer «logiskt«, ser
syrst etter, um Grunnarne er paalitelege, og so
leet han Endemckalet koma som det vil.
Aa tenkja logiskt vil altso segja aalata Tan-
keii arbeidii klaart og fritt etter sine eigne Logjer,
sokjande dette Sanne utan alle Side-Avshn. Lo-
gikkerentenkjer med klaart Medvit; haii veit Fram-
gangsmaaten, han prøver sine Grunnarz og alt, som
er provlagt, tek han upp som ei Jnnvinning, sor
det veit han er sannt. Men ser hem, at han hev
misteket seg, gjeng han helder heile Vegeii upp att
enn han tek ein grunnlaus Setning for god; for
han veit ikkje, um- ein Setning er sann fyrr
Grunnarne er funne og provde —
Den logiske Tanken segjer Ein er «fri«, av
di han berre lyder sine eigne Logjer.
Fraa «Hnnmnismens« Tid.
» «; - «Humanisme« iRetnittg motdet Menneske-
».l.ege) hev zdei kallathden sterke aandelege Rørslc1,
U som kom upp —i Jtaliaikring Aaret 1300, men
som sidan vart sterkare og klaarare og breidde seg
meir og meir ut, so ho tilslutt naadde fram til
alle «Kultur«-0and. Humanismen var den fyrste
Graalysningi mot dei nye Tider, Uppattvakningi
av den aalmenne Kulturen etter den lange mvrke
Millomalderen. Denne Uppvakningi kom vcel paa
ein Maate av seg’.fjølv: Utviklingi hadde naatt so
langt, at Folk tok til aa tenkja og lengta etter eit
friare Syii enn det, den trange Munkelærdomen
gav; men det, som hjelpte dei i Veg og gjorde
Humanismen til slik ei Magt var, at dei no tok
til aa finna sram att Boker og Kunstverker fraa
den gamle klassiskeKnlturen Det, dei der fann,
kvikte nye Tankar og ei sterkare Aand. Det ver-
kad nlikt i dei ymse Land; i Jtalia skapte det ei
straalande Kunst-Utvikling paa alle Leiderz iTysk-
land avlad den nye Aandsstemna sram Refor-
mationen. I
Mot det 15de Hundradaaret var det, at det
boklege Livet i Jtalia rett fekk Fart. Dsii store
- Diktaren og Hnmanisten Petrarea if. 1304, d.
1374) hadde gjevet Teiknet, og hnndrad tnsund
fylgde etter. J alle Krokiir grov dei etter gamle
Handskrister («eoc1ices«), fvrst thalia, sidan i
Utlandet og; dei samanliknad og sette ihop, tok
Avskrifter og spreidde dei ut. Lærdomsmannen
sat ikkje lenger innstengd og aaleine med Arbeidet
sitt; no kunde han stiga fram med det paa eit
opet Bokstemne; det vart tilskipat Lærarpostar,
som berre hadde til Maal aa upplysa Gamletidi
og dei tvo klassiske Maal (Grcesk og Latins, og
ved Hirderne steig «HUmanistarne« fram som vyrde
Folk og fekk hoge Linier. Dei ntgjorde seg imil-
lom eit vidgreint Samlag, ein lærd Republik,
som kvar kunde koma inn i, naar han hadde Giv-
nadog gjorde seg Umak. J Gamletidi laag
Roterne til desse Folks Dikting og Tenkjing;
dei gamle Bokverk og dei gamle Kunstverk vart samla
og vhrde som heilage, og dei gamle Bygningar
og Minnesmerkje tok liksom til aa tala og vitna.
Dei Skattar av gamle Boker, som Jtciliii
gjohmde, kom snart sram i Dagen. For Ram-
sakingi i andre Land vart .l«cyrkjenii)"tet i Cost-
nitz Merkjesteinen. Desse tvo store Kyrkjennzti i
den Tid gjorde i det heile meir enn nokon trnr
til, at Nationarne lærde kvarandre aa kjenna.
Ofte var Utsendingarne frem Pavestolen samstun-
des sende for aa grava etter Bøker. Piia den Tid
’ igtct i Bascl vakt haldct, stclltc dei nkso vcel
med boklegeSaker som med politiske og kyrkjelege.
Poggio Bracciolini (-k 1459s var ein av
dei fremste i denne Vegen Haii var komen til
Costnitz som paveleg Skrivar; men han berre lo
med seg sjolv, naar dei , lærde Prestemenn og
Doktoiar breidde seg ut i lange Utgreidingar um
Kyrkje-Schismaet og dei Hussitiske Kjættarar.
Haii totte dei tenkte gamaldags og saavitngt· So
gav han det ein god Dag og dreiv paa— med sin
boklege Gjerning, uppmodad ved Brev fraa Vener
iFlorents og Benedig sutlaus for Kyrkjci og den
apostoliske Skrivarposten sin. Nokre hgge Preste-
menn skaffa honom Aatkjeme til Klosterboksalarne
’ rundt ikring. Vinteren var hard og Vegjerne
nedsnodde, men det brydde han seg ikkje um. J
Klosteret St. Gallen var det fyrsi, at han sann
nokot mnnarlegt; men Boksamlingi, som i seg
sjvlv var vyrdande nok, sann han i eit syrgjelegt
Tilstaiid« Bokerne laag slengdeikring under Dust
og Dumma i eit myrkt Taarnrom, som ikkje var
verande i sor,Folk. Her laag dei kostelegaste
Bok-Skattar, som Jngen brydde seg um, og tot-
Sjolv ankad han Rikdomen utruleg.
nad burt i Myrkret. Poggio nemnde sjeldan
Tyskararne sidaii utan aa brennemerkja dei som
Villmenn og Boksalarne deira som Myrkehol
(ergastiila), og med denne Tenkemaaten heldt han
det vist berre for ein god Gjerning aa rotia med
seg ei og onnor Haandskrist, naar det leet seg
gjera, og gjevci ho attende til det rette Fedrelandet
hennar hi-Sides Alperiie. ,
Hiiii var ikkje den Maanen, som tagde med
Uppdagingarne sine; men so fann han mhkje gildt
og. Kyrst sann han Qvintilians «1nstjtuti0nes«,
uni enn ikkje i heilt Gksemplcir; denne Bokmau-
nen hadde dei syrr berre kjennt av ei overlag
nfullstendig Haandfkrift, som Petrarca hadde fun-
netiFlorents 1350. No«fekk dei endeleg, naar dei
stvypte baae Haandskrifterne ihop, ein lesande
Qvintilian. Det svlgde ei Rad av gilde Verk,
som dei syrr ikkje hadde visst annat enn Namnet
av, og stundom ikkje det helder« No fyrst kom
Elliunkestrcevet i det Ude Aarhundrad til Nyttes
for Verdi·
Fraa tyske og franske Kloster gjekk gamle
Skaldar fram paa nytt. Gamle Boker nm Byg-
gekunst, Jordbriik o. s. fr. gav og god Framhjelp
til Kunnskapen nm Gamletidi. like eins historiske
og graminatiske Vert, som etterkvart vart dregne
fram i Dagen.
Humanismen vart den sine Modedaningi.
Den florentinske leelen, som i det heile utmerkte
seg framfor den andre Adeleii i Jtalia ved høg
og ædel Tenkjemaate, gjekk i Fyre-Enden. Fremst
av alle maa nemnast Cosiiiio de’ —Medici«), som
Bok- og Kunstsoga hev lagt som eit Helgcnskriit
ikring. Han fekk ein so stor Arv eiter Fcir sin,
at han vart deri rikaste Borgarmannen i Jtalia.
Hciii hadde
Handels-Samband hver heile Enropa oii alt ned
tilÆgypte1i. Han hadde reist myqu i sine vngre
Aiir hadde han voret paa Kyrkjeinote i Costnitz
og gjenomsare ein stor Lnt av Tyskliiiid og Fran-
krik. Men best kjende han Jtalia, Fyrstarne og
Folket. Piiii hnndrad usynlege Vegjer stroymde
Tidender til honom um Uolitikk og um Handel.
Men han var ikkje den, som forsnakkad seg; mot
den nvfikne Spionen var han innstengd og util-
gjengelig; for Statsinenn og Sendemenn var han
ei Gaata, som dei kunde mistvila nni aa loysci.
Men mot sine Medborgarar var han paii ein an-
nan Magte. Mot dei viste han seg avnnelt og
stod, Talen var roleg, litt ordknapp, men alstgdt
veiisæl og full av Samhug og Hjelp mot dei
Trengjande, som han og hellest var god imot·
Han synest liva ntan Æresjuke og Sjolvsjuke, i
verdig Tarvsemd Gjekk han gjenom Byeii, var
han fylgd av berre ein Tenar; paa Gata ogi
Raadet leet han andre Borgarar hava Fyrestiget.
Alt hans kvilelause Arbeid, all den Dramb og
Stas, som Rikdomen hans skapad, alt syntestvigt
einast til Nytte og Prydiicid sor Staten, Repu-
blikken· Me vil vcel tenkja. at denne republikanske
Raustleiken, som leet den medieeiske Vanken shnast
vera Statskassa, botnad i klok Utrekning; men
Folk heldt det sor Vane og for eit arvelegt Hug-
drag. Denne Mannen, som hadde sorpaktat
Statsinnkomurne, og som tallause Vorgarar stod
i Skuld til, hadde sjolv ingi onnor Fritid hell
Uppfrisking, enn uaar han las, stellte med Hagen
sin og stundom spiliid eit Slag Schakk. Det var
naturlegt, at haii maatte vera deit syrste i Sta-
ten; men han leet ingen kjenna det. vaadelen
fekk honom landlyst i 14333 men han maatte
snart kallast heimatt, og sidaii — etter 1434 —
«) Cosciiio var Son av Giovaniii M. (-s- 1428). Syne-
sonen hans Cosimo var Lorenzo il Magnitioo (den
Herlege), fpdd 1448, d. 1492. Heile Ætti hev eit
stort Namii i Kunstsoga.
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
