Full resolution (JPEG) - On this page / på denna sida - Sidor ...
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
Below is the raw OCR text
from the above scanned image.
Do you see an error? Proofread the page now!
Här nedan syns maskintolkade texten från faksimilbilden ovan.
Ser du något fel? Korrekturläs sidan nu!
This page has never been proofread. / Denna sida har aldrig korrekturlästs.
94
Fedrahei111cn.
. 26de Marts 1879.
Ei Utgrciding nm Skapningsoga.
(Etter Godet.)
(Framl)ald fraa No. 22.)
11. Vitcnskap en.
Vitenskapen hev mange Lærur um ymse av
desse Ting, og den eine berre legg imotden andre.
Me skal her som aller stiggast sreista aa taka fram
sume Stykkje, som me synestnokot mange Vitskaps-
menn semjest um.
1. Um Upphavstoet og Daningi av
Solheimen.
Etter som La Plaee hev sett det fram, var det
fraa fyrst av berre som ein sin, ’tunn Eim hell
Gas, som hadde ei Sviving i seg. Ved denne
Svivingi layste det seg som Ringar ut ifraa Yta,
og lagad seg til Kulur ihell Ballar, som fekk same
Svivingi rundt Midtstaden· Alle Planetarne, og
dermed Jordi og, layste seg paa denne Maaten
ifraa Soli og ringad seg um henne.1)
2. Um Tettningi av Eimen og
Tillagingi av Jordkloten.
Denne Eimen var fraa fyrstunne reint glad-
ande, men so kolnad han litet um Senn, daa han
vart skild fraa Soli og kom syr seg sjølv i den
kalde Rømdi. Og med dihan kolnad, tok han til
aa ganga ihop og tettna; syrst vart han rennande,
men endaa kokheit, so storknad han til ei tunn
Skorpe paa Yta (paa Lag nokot som naar du ser
det legg seg Snerke paa kokande Mjolk, naar ho
kolnar). Denne Skorpa hell Skalet var daa fyrste
Upphaoet til Landjordi. Under Skalet lagar seg
no dei ymse Tel, dei tyngste nedst, ved Midten, og
dei lettaste øvst·
Det var ein Luftring kringum Jordi daa au.
Men han vnr ikkje slik lagad som Lufti no er: han
heldt upployst i Gim alt det Mal1n- og Steintoet,
som sidan skuldelcegraseguppaa Jordskorpa, soleids
Metalslagi og især mykje Vatn, som no syller
alle Hav o. s. b-
— Jordskorpa var tunn endaa, med’ det inni
var sjodande heitt; difyr var det rett som det var,
at det liksom kokad utyver og sprgytte ut av Eld-
myrja; men til lenger det leid, til sjeldnare hendte
det, med diKoldningi stødt gjekk fyr seg og Skorpa
vart tjukkare. Litet um Senn slog ogso Vassgovet
segned til Vatn og Havetsfloyttest soleids kring
Jordi·
3. Um det fyrste Ljoset. —
Denne Skoddeeimen, som ringad seg kring
Jordi, laag so tett og stinn, at Soli vann ikkje
igjenom. Men likevcel maa Ein tru, at det ikkje
var myrktz sor ved alle desse uhorvelege Uppeld-
1) Hertil kann svarast, at skulde denne Leera vera
heil, maatte ho ogso segja, kor denne Svivingi kom
fraa, men det gjer ho ikkje. Skal Gin tru, at det
var ein naturgjeven Eigenskap ved detta fyrste Toet?
Umso var, fo maatte han ogso visa seg fraa fyr-
stunne. Verkningarne maatte vera evigeliksomsjolve
Toet, som i sin Natttr bar Orsakerne; det haddeikkje
voret nokor historisk Utviklingz denne hadde maatt
naa sitt Endemaal evigt, fyr all Tid, og me hadde
itkje radt til no kunna royitdt desse Verkningar.
Leera um Toet si Sjglvsveiving ber til full Brigde-
loysa og Stillstand. Hell hev Toet fenget si ersla
utanfraa? Men daa maatte det kunna peikast paa
den Kraft, som hev sett det paa Reget, den Haand,
som hev liksom gjevet Støvten.
Kuitde Eiti ikkjemeina, at desse fvrste Stodde-
ringarne koin beint fraa ei skapande Kraft, soleids,
at dei bar i seg Kveiketi til aa alast fram og taka
seg visse Skap og Lag? ,
ingar og Smeltningar maatte det laga seg til
mykje Elektrisitet og dermed Ljos. Det me no
kallar Nordljos, minner um detta Fyreljoset; det
var vael lagat nokot paa same Maaten« De la
Rive meiner han hev funnet ut, at Nordljoset kjem
fram ved tvo motsette elektriske Straumar, som
danar seg, der Havvatnet og Jordelden møtest, som
det iser er Tilfellet ved 2Ckvator; so renn desse
Straumarne, den eine gjenom Jordi og den andre
gjenom Lusti og Haveimen, mot Polarne, der dei
stoyter ihop, den vore og den nedre Straumen, og
daa vert det Nordljos. Um dette er so til, so kann
Gin skyna, at det laut vera mykje meir av det
Ljoset daa, naar Jordskorpa var so tunn, so Jord-
elden og Havet kom so mykje meir ihop; daa
maatte det ogso vera meir jamnt yver det heile,
etter som Varmen daa var jamnare; det maatte
laga seg liksom ein straalande Ljoskrans rundt
heile Jordi.
4. Land og Vatn og det fyrste
Voksterlivet.
Den fyrste Landskorpa var yverflodd med Vatn;
berre her og der reis det upp Berg av Granit,
som litet um Senn vart sundknustra og etne av
Ber og Vind og vaska ut av det varme Vatnet til
Leir og Grus, som feste seg paa Havbotnen. Detta
er det eldste Jordlaget; dei hev ·sunnet, at det er
reint daudt syr alt Liv, det var for varmt endaa
fyr Livet. Fyrst i dei næste Jordlag simi Ein
Spor etter Liv, nokre Grasslag, Sjovokstrar og so
nokre—Skaldyr og Blautdyr.
Desse syrste Teikn til Liv gjev Vitenskaven
ein Floke aa løysa, kor Livskveiken hev komet fraa.
Alt Liv renn upp av den organiske Cella, det er
nokot, Ingen lenger tvilar paa; men so Cella, kor
er den ifraa. Sume meiner, at det livlause Toet
hev avlat det som eig Liv, at Fornheimen med
all si Sjoding og Goysing sjolvo seg kunde ala
fram det fyrste av Livsupphavet, det fyrste Livstoetx
men det er langtisraa sannroynh som han og ordad
seg, Fyremannen fyr det engelske Natursorskarlaget,
Thomson, i ein Tale han heldtfyr nokre Aar sidan·
Den grannsynte og grundige Etterrokjingi hev til
dessa funnet Livsens vahav berre i Livet sjø1v;
det livlause Toet Evert fyrst livande ved Kveiking
av det livande. Dette maa setjast so fast som ei
Trudomssetning, at Liv gjeng ut or Liv og einast
derifraa. · ·
Det er nokre som meiner, at dei skal laysa
Floken med di deisegjer, atdeifyrste Livsgneistarne
er komne paa Jordi som ein Eldstein fraa hvgre
Heimar, fraa ein annan Klote, men detta er berre
aa skjota Vanden fraa seg, det er ikkje aa løysa ’n.
Ein synest aa faa det best til, naar Eiii trur, at
Skaparen fraa det syrste hev lagt inn i Grunntoet
visse Vokstereellur, som var frceve med Livets Grunn-
former, som kunde spira fram, naar dei sekk si rette
Tid, naar dei vart fullborne· —
5. Den fyrste Plantevokstren.
Jordskorpa steig og sokk jamt og samt, so ho
follad seg og haugad seg til soleids som ho no er,
snart ved det, at Eldmuga i det indre tettnad, so
Jordflata laut gjeva seg etter, og snart ved at
Elden sprengte fram paa ymse Stader og braut
sund Landet og tornad seg upp til hoge Fjell.
Dei Jordlagi, som no kom fram, var det som ol
upp den fyrste store Plantevokstren, i Steinkols-
aldren, dei kallar. Det var ikkje so mange Slag
Vokstrar endaa, det er berre sunnet innpaa 800,
med’ det no er 50—100,000, men det var tjukkvedt
·og jamstort det som var. Myrgras no er, var daa
mannthukke Tre, 60—70 Fot høge» Det var
ryseleg stort all Ting; men naar Ein segjer det,
hev Ein mest sagt alt uni det; det hadde det ikkje
med vidare annat enn aa vera stort, storfeldt og
einslunget; einlitad var det alt saman, grøntz det
var ikkje aa sjaa annat, ingen fager Blom, ikkje
nokot blomande Aldetre· Av denne grøne Einliten
kann Ein slutta, at Soli endaa ikkje kunde trengja
ned gjenom det tjukke Skylaget. For det kann nok
veksa utati Solljoset, men daa vertikkje Liten annat —
hell grøn, Vitenskapeii hev sannrvynt det i dei
seinare Tider ved Freistnadarne sine, at med det
elektriske Ljoset kann det veksa store grøne Vokstrar.
6. Soli kjem fram-
So var det som Stilstand att eit Bil, det
var som det vilde koila paa og taka seg Tak; so
tek dat til aa muna att litet um Senn med Plante-
livet gjenom Trias-,Jura- og Kritalderen« til det
naar sitt høgste i den terticere Tidi. Ved dette
Leite er det Soli held paa og bryt seg igjenom
og vert medverkandei Utviklingi, etter den store
Framvokstren av Plantarne aa døma; daa syrst
fær dei si rette Bragd; Ver og Vlom renn upp
med fager Lit, alt h«ev fenget som eit meir høve-
legt og prydelegt Lag.
»-
-. Den fyrste store Dyreheimen.
Koliidi hadde voret gagnleg med di, at desse
store Vokstartie hadde soget so mykje Kolsyre aat
seg og dermed reinskat Lusti og gjort det livande
fyr Dyri. Berglagi fraa Jura- og Krittidi gøy-
mer udomeleg mange Smaadyr; soleids er det i
eit Pund Krit innpaa 10 Millionar Skaldyr. Men
i desse Berglag finnstdet ogso Leivingar etter andre
Dyrflag, baade Skaldyr og Sumdyr (Amphibier)»
Fyrutan Korallar og andre slike smaae Havdyr,
var det alt ·i Fat-a- og Krittidi ogso sume Plant-
dyr og so ymse Skjelpaddur og Firfvtlur umkring
paa Strenderne, og so dei ryselege Krjupduri som
Plefiosatxriis, som var 40 Fot lang og Bulen- til-
budd med 4 Utlemer, som han rodde seg srain med,
idi han styrde med den tjukke Rova. Og so Jchtyo-
saurus, som deshell aat upp sine eigne Sambø-
lingar, og Pt.erodaktylon, det var plent Flogdraken,
med svæt«e Vengjer, inntil 20 Fot, naar dei vart
spaiia ut, og Tenner som Krokodillen og Klor som
Tigeren, og endeleg Megalosaurus, som reis lika
hogt npp yver Vassflata som Elefanten yver Marki,
og som brukad Tennerne lika radt baade som Kniv
og Sverd og Sag.
Det synest vera Von til, at dei fyrste Fug-
larne viste seg samstundes som desse Ødlurne, men
nokot Spendyr, nokot einskildt Landdyr finnst det
endaa ikkje·
8. Den andre store Dyreheimen.
Alle deese Stordyri doyr burt litet um Senn
mot Sluten av Jura- og Krittidi. Landdyri, «dei
store Firfotitigarne og Husdyri kjem fram, Dino-
therium og Megatherion og so Kongen i denne
Tidi, Mastodonten, som hadde digrare Bul enn
Elefanteii no; dei fyrste Apar fannst ogso paa
denne Tidi.
Seinare, daa det leid innimot vaar Tid, fekk
Dyri meir og meir det Skapet, dei no hev; det er
Mammuthdyret si Tid. (Det er berre nokre Aar
sidan dei syrste Gangen fann eit slikt austi Si-
biria, det var innfroset i ein Jsklump, og Kjøt og
Haar var reint uskadde). Uruksen, Nashornet,
Elge11, Bjornem Lova og Tigeren er ogso fraa
denne Tidi·
9. Mannen·
Maniien var ikkje til endaa, men alle desse
Dyreformer synest aa nærra seg’ innaat honom
<< prev. page << föreg. sida << >> nästa sida >> next page >>
